Zwierzęta czczone lokalnie. Lampart, skorpion, żaba i hipopotam.

Malowidło z grobu Tutanchamona. Skóra lamparta to atrybut najwyższego kapłana. Źródło: 1

Lampart

W postaci lamparta objawia się bogini Mafdet. Była ona uosobieniem siły karzącej, ale i opiekunką zmarłych. W dawniejszych epokach kapłan dokonujący rytuału „otwarcia ust” nosił skórę pantery, prawdopodobnie żeby egzorcyzmować siły zła, które krążyły wokół świątyni. Stele nagrobne ukazują zmarłego okrytego skórą zwierzęcą, przyjmującego ofiary. Aż po okres Średniego Państwa włącznie na pokrywach sarkofagów często przedstawiano skórę lamparcią. Starożytni Egipcjanie prawdopodobnie przypisywali skórom jakąś szczególną moc, być może pokonującą śmierć . Przemawiają za tym również rzeźbione w drewnie figurki panter, na których – jak w grobie Tutanchamona – stoi postać władcy. Wizerunki pantery noszone na pasku przez królów Nowego Państw musiała mieć charakter amuletu. Lamparta uważano za Wszechwiedzącego z uwagi na plamy na sierści, przypominające wielkie oczy.

Skorpion

Skorpionowi, tak jak innym niebezpiecznym stworzeniom, oddawano cześć boską. Siedem skorpionów miało pomóc Izydzie w walce przeciw wrogom, miało ją chronić. Legenda opowiada, że skorpiony zadziałały nawet wobec zwykłej kobiecie, która uraziła boginię, zebrały cały swój jad w ogonie jednego i ukąsiły dziecko owej niewiasty. Izyda ulitowała się i zneutralizowała truciznę, dzięki temu że znała imiona wszystkich skorpionów. W okresie archaicznym małe figurki tego zwierzęcia noszono jako amulety. Pod postacią skorpiona odbierała cześć bogini Selkit (grec. Selkis). Była patronką żywych i umarłych. Wraz z Neith, Izydą i Neftydą czuwały przy zwłokach Ozyrysa. Podobnie cztery boginie strzegło wnętrzności zmarłego i dlatego często przedstawia się je na skrzynkach na urny kanopskie. Selkit ma przy tym skorpiona na głowie ( tak jest np. w przypadku skrzyni kanopskiej Tutanchamona). Co ciekawe skorpiona wiązano także z miłością, gdyż był symbolem opieki i odrodzenia. Egipcjanie zauważyli, że samice długo opiekują się swoimi młodymi nosząc je na grzbiecie. Dlatego uważano je za synonim opieki macierzyńskiej. Gemmy z wyobrażeniem skorpiona w większości wykonywano z żółtego jaspisu. Wierzono, że chronił przed chorobami i trucizną, a jako kamień płodności pomagał przy porodzie. Ponadto wierzono, że wizerunek ze szkodliwym stworzeniem, miały magiczną moc odstraszania zwierzęcia w rzeczywistości.

Statuetka żaby, Cleveland Museum of Art. Źródło: 2

Żaba

Żaba jest zwierzęciem chtonicznym i wiąże się z siłami, które stworzyły życie. Antropomorficzne prabóstwa przedstawiano często z głową żaby. Jest też świętym zwierzęciem bogini narodzin Heket. Liczne figurki żab, znalezione w najdawniejszym okręgu świątynnym Chentiamentiu w Abydos, były prawdopodobnie wotami ofiarowanymi Heket. W czasach Średniego Państwa wizerunek żaby umieszczano na czarodziejskich nożach, które jako magiczne środki ochronne kładziono na dłonie matki albo na nowo narodzonym dziecku. Wreszcie na wzmiankę zasługuje tez żaba, która w późnej ikonografii towarzyszy bogu Nilu przynoszącemu urodzaj. W epoce późnej wizerunek żaby stał się symbolem odrodzenia, przejętym przez wczesne chrześcijaństwo i opatrywanie napisem: „Ja jestem zmartwychwstanie”. Wiążę się to z ich zasypianiem na zimę w mule i budzeniem się na wiosnę. Amulety z wyobrażeniem żaby posiadały moc leczniczą. Gemmy z przedstawieniami żab wykonywano głównie z kamieni o odcieniu czerwony, jak karneol lub zielonym, jak jaspis.

Hipopotam

Pod postacią hipopotama wyobrażano boginię-matkę Imentet „ta, które zrodziła wody”, a także boginię Rat, mieszkającą w Nilu i będącą strażniczką bram. Ukazywano ją jako hipopotamicę stojącą na tylnych nogach. Już w czasach Starego Państwa obchodzono w dolnym Egipcie święto, w czasie którego król zabijał białego hipopotama. Wkrótce potem król występował przy tej okazji jako Horus zabijający Seta w postaci wspomnianego zwierzęcia. Tak samo należy z pewnością tłumaczyć przedstawiane w malarstwie i reliefie ściennym za Nowego Państwa łowy na hipopotama (np. w grobie Tutanchamona). W świątyni w Edfu liczne wizerunki ukazują Horusa, który włócznią przebija „nędznika w postaci hipopotama”. Niekiedy hipopotama ukazuje się czasem w dobrym świetle. W czasach Nowego Państwa drewnianym ramom łóż grobowych nadawano postać hipopotama; w takim miejscu gruboskórny zwierz pełnił funkcję apotropaiczną. Ponadto hipopotam był symbolem (żeńskiej) płodności i objawiał się pod postacią dobroczynnego bóstwa Toeris. Na koniec trzeba jeszcze wspomnieć o ładnych figurkach hipopotama z niebieskiego fajansu, pochodzących z grobów Średniego Państwa. Aż do epoki Ptolemeuszy hipopotam występował w delcie Nilu, gdzie był zabijany dla skóry i zębów, które były równie cenne jak kość słoniowa.

Fajansowa waza z wczesnego okresu ptolemejskiego - bogini Toeris. Walters Art Museum. Źródło: 3

Bibliografia

• Bąkowska G., Wyobrażenia zwierząt na gemmach magicznych (z badań nad tzw. gemmami magiczno/gnostycznymi), w: Zwierzę jako sacrum w pradziejach i starożytności, red. L. Kostuch, K. Ryszewska, t. 2, Kielce, 2006, s. 151-162.
• Cooper J. C., Zwierzę symboliczne i mityczne, Poznań 1998.
• Kobielus S., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, Warszawa 2002
• Kopaliński W., Słownik symboli ,Warszawa 2001.
• Krzemińska A., Miłość w starożytnym Egipcie, Warszawa 2004.
• Lurker M., Bogowie i symbole starożytnych Egipcjan, Warszawa 1995.
• Pomorska I., Izyda i siedem skorpionów, „Przegląd Orientalistyczny”, 1962, nr 1, s. 47-49
• Zdjęcia:
  1. https://pl.wikipedia.org/wiki/Tutanchamon#
  2. https://en.wikipedia.org/wiki/Heqet#
  3. https://en.wikipedia.org/wiki/Taweret#