Zwierzęta czczone lokalnie. Wąż, mucha, ichneumon, jaskółka i krokodyl.
Sokół z kobrą u stóp w świątyni w Luksorze. Źródło: 1
Wąż
Wąż należy do tych zwierząt, których symbolika wykazuje najbardziej uderzające kontrasty. Jego zwinność, lśniąca piękność, niezwykłość i groźny charakter wywołują respekt i wstręt zarazem. Jako zwierzę chtoniczne, wąż należy do mocy życiodajnych. Cztery boginie wchodzące w skład Ósemki mają głowy węży, Amon zaś jako prabóg występuje pod postacią węża imieniem Kematef. W czasie znoszenia zboża do spichlerzy i wina do piwnic składano ofiary wężokształtnej bogini plonów Thermuthis (występującej także pod postacią kobiety z głową węża). Postać węża mają demony czasu i okresów czasu; w Amdaut i w jej winietach występuje w takim charakterze dwugłowy wąż Nehebkau. Najważniejszym bóstwem w kształcie węża jest bogini Uto, której święte zwierzę, ureusz, znajduje się na diademie królewskim. Wśród złych mocy wyróżnia się wąż Apopis, nieprzyjaciel boga słońca. Natomiast w czasie podróży po królestwa nocy bóg słońca znajduje pomocnego towarzysz w postaci węża Mehen „dusiciela”; przedstawia się go, jak licznymi splotami otacza kajutę łodzi boga słońca. W państwie umarłych aż roi się od wężowych demonów, skrzydlatych, wyprostowanych albo stojących na nogach, zionących ogniem albo uzbrojonych w noże. Wąż zmieniający skórę może być symbolem dalszego życia po śmierci – świadczy o tym Księga Umarłych. Wąż gryzący się we własny ogon, związany z otchłanią morską, jest symbolem nieskończoności morza. Druga kaplica Tutanchamona ozdobiona jest wizerunkiem głowy i stóp bóstwa spowitego splotami takiego węża: jest to aluzja do występującego w mitologii „górnego” i „dolnego” oceanu. W Amdaut wielokrotnie spleciony wąż „obejmuje świat” symbolizując prabyt kosmiczny, w którym bóg słońca (a wraz z nim wszelkie stworzenie) odnawia się co noc. Groźne, jadowite węże były strażnikami dwunastu bram zaświatowych w Księdze Bram. Przeważnie jest to jeden wąż, czasami dwa. Charakter strażników i ich funkcja zawarte są w ich imionach, takich jak: „Ten, który strzeże Pustyni”, „Kąsacz”, „Płonące oblicze”, „Chwytający okiem”, „Ten, z płonącym obliczem”, „Ten, który wyrzuca (ogień)”.
Walka Re z Apopem, Deir el-Medina, Egipt. Źródło: 2
Mucha
W Starym i Średnim Państwie wizerunek muchy ma charakter amuletu. Owad ten na tzw. Nożach magicznych. Za nowego Państwa pewien czarownik grozi: „Wejdę do twego ciała jako mucha i zobaczę twoje ciało od środka”. Źródła z okresu Nowego Państwa świadczą o tym, że much – przed którą trudno się opędzić – była symbolem męstwa; dzielnych żołnierzy wyróżniano odznakami w postaci złotych much.
Ichneumon
Poza Egiptem ichneumon nie był dobrze znany. Według podań kiedy poluje na krokodyla otacza swoje ciało w błocie dla ochrony, dostaje się do wnętrza które zjada i kiedy zwierzę jest martwe wychodzi. Ichneumon pojawił się wśród świętych zwierząt dość późno. Bogowie w postaci ichneumonów ze świątyni grobowej Amenemheta II i grobowcach ramessydzkich mają charakter duchów świata podziemnego. W dolnoegipskim mieście Letopolis ichneumona identyfikowano z Horusem; figurki ichneumona składane jako wota noszą na grzbiecie symbolem słońca. Opowieść o Re mówi, że niegdyś przemienił się on w ichneumona, aby pokonać zaświatowego węża Apopisa. Potem ichneumon przypisano dolnoegipskiej bogini Uto i odtąd miał on jako atrybut tarczę słoneczną z ureuszem.
Jaskółka
Obok innych świętych ptaków (sokół, czapla, feniks) zmarły pragnie przemienić się także w jaskółkę, aby „jako zwycięzca przebywać w pełnym świetle dziennym” Księga Umarłych. Wiadomo, że za czasów XVIII dynastii jaskółka była czczona na terenie Teb. Według Plutarcha Izyda, przemieniona w jaskółkę, lamentując krążyła wokół słupa aż do wschodu słońca, który zawierał w sobie trumnę Ozyrysa.
Posąg Sobka odnaleziony w grobowcu faraona Amenemhata III. Źródło 3
Krokodyl
W Egipcie było wiele różnych kultów krokodyli. W dolnoegipskim mieście Athribis czczono boga-krokodyla Chentechai, jednak niebawem przyjął on postać sokoła-Horusa. W Fajum i w okolicy Teb wznoszono świątynie bogu-krokodylowi Suchosowi. W Kom Ombo znajdowała się nekropola krokodyli. Groźna siła krokodyla budziła fascynację i lęk. Sam boski łowca Horus zabił ciosem włóczni to zwierzę, które było towarzyszem Seta, a zatem nieprzyjacielem bogów. W Edfu w czasie wielkiego święta Horusa wyklinano i niszczono dwie gliniane figurki krokodyli. Prawdopodobnie Dendera również czciła w okresie wczesnym krokodyla, jest on bowiem znakiem tego nomu. Później uznano wieńczące głowę krokodyla pióro za symbol Ozyrysa, a sam znak nomu za symbol zwycięstwa Ozyrysa nad wcielonym w krokodyla Setem. W świecie podziemnym krokodyle zagrażały zmarłym. W Amduat olbrzymi krokodyl pełni funkcję strażnika, a tylko „ten, kto to wie, tego ba nie zostanie pożarte przez krokodyla”. Bóg Geb, także mógł występować pod postacią krokodyla; groźne szczęki zwierzęcia stanowią wymowny symbol przepastnego łona ziemi. Sobek, bóg-krokodyl, uchodził w mitologii za antagonistę boskiego Ozyrysa. Później nawrócił się i przeszedł na jego służbę, czyli regulować poziom tafli wodnej Nilu. Czczono go również jako symbol rozumu boskiego, gdyż jak on, nie ma języka i widzi z zamkniętymi oczami. Oczy krokodyla w sztuce egipskiej były emblematami wschodu i światła, szczęki – tortur, a ogon – zachodu i ciemności. Krokodyl był ponadto egipskim symbolem bezradności z powodu braku języka i ogólnego braku ruchliwości.
Relief ze świątyni w Kom Ombo. Źródło: 4
Bibliografia
- Kobielus S., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, Warszawa 2002.
- Kopaliński W., Słownik symboli ,Warszawa 2001.
- Lurker M., Bogowie i symbole starożytnych Egipcjan, Warszawa 1995.
- Margul T., Zwierzę w kulcie i micie, Lublin 1996.
- Sacha-Piekło M., Zaświaty i krainy mityczne. Leksykon, Kraków 1999.
- Wirpszo K., Zwierzęce formy strażników w egipskich księgach zaświatowych, w: Zwierzę jako sacrum w pradziejach i starożytności, red. L. Kostuch, K. Ryszewska, t. 1, Kielce 2006, s. 115-125.
- Zdjęcia: