De kleur van perceptie

Click here for the English version of this essay

---

Ik heb het nu volgende essay (in de Nederlandse en Franse betekenis, niet de Engelse) een paar weken geleden in het Engels vertaald en op mijn Steemit blog geplaatst. De reacties die ik daarop kreeg waren overweldigend.

En nu ik sinds een paar dagen me meer ben gaan verdiepen in de Nederlandse community op Steemit (#teamnl, #thelionslegion) vroeg ik me af of het al dan niet gepast zou zijn om het essay nogmaals, maar dan in de oorspronkelijke taal, te plaatsen.

Omdat er nog geen mogelijkheid is om binnen je eigen blogpagina door middel van tabs een meertalig blog te publiceren dat de schoonheidsprijs verdient, ben ik van mening dat ik dezelfde post (zij het in verschillende talen) best tweemaal mag publiceren.

En daarom, dames en heren, hooggeacht publiek (sorry, ik heb te veel naar het Monaco Kerstcircus gekeken de afgelopen Feestdagen), presenteer ik U hierbij mijn essay "De kleur van perceptie"!

---

De kleur van perceptie

Als wij samen naar de blauwe lucht kijken, zien we dan ook dezelfde kleur blauw?

Volgens de oude Grieken zijn kleuren ontstaan uit de strijd tussen ‘licht’ en ‘duisternis’. Tussen wit en zwart. Dat is niet zo vreemd als je bedenkt dat alle Griekse mythen en sagen, groot of klein, bol staan van intrige, jaloezie, bloed en klop. Elk onderdeel van het leven was een strijd of een gevolg van ervan, dus ook kleur.

Veel later, tijdens de Middeleeuwen, werd er maar weinig over abstracte zaken als kleur nagedacht. De almachtige kerk had aan verschillende kleuren een symbolische betekenis meegegeven en dat was dat. Geel was de kleur van haat en vijandschap, blauw van de hemel en alles heilig, en rood de kleur van de zonde en van vernietigend geweld.

Source

Opvallend tegenstrijdig hiermee zijn de roodfluwelen gewaden die de priesters droegen. Deze zouden bescherming bieden tegen duivelse krachten want, zo was de uitleg, je kunt de duivel het beste met zijn eigen wapens verslaan.

Een paar eeuwen later kan ik me echter toch niet aan de indruk onttrekken dat het beangstigende effect van de kleur, en de wens de macht in handen te houden iets met die verklaring van doen heeft gehad.

Kleur kan blijkbaar verschillende doelen dienen en verschillende betekenissen hebben.

Praten we over blauw, dan weet iedereen globaal waar we het over hebben. ‘Blauw’ precies omschrijven is echter nog niet zo gemakkelijk. Blauw tegen een zwarte achtergrond lijkt veel donkerder dan datzelfde blauw in een wit vlak. Toch weten we allemaal wat er bedoeld wordt als we zeggen dat een oppervlak blauw is.

En hoewel wit strikt genomen geen kleur is maar de mix van alle kleuren uit het spectrum, wordt deze bundel toch ook door iedereen als kleur beschouwd.

Naast de pure ‘waarneming’ van een kleur is er dus ook iets als de gevoelswaarde van een kleur. Ervaringen in het verleden en de omgevingsfactoren van het moment hebben een behoorlijke invloed op de interpretatie die wij aan een kleur geven.

Hoe zit dat dan bij twee verschillende ervaringen met eenzelfde kleur?

Ik herinner me dat ik als klein jongetje een keer ‘s ochtends wakker werd en meteen wist dat er iets bijzonders was gebeurd. Alsof ik terug in de tijd was gereisd. De geluiden uit de tuin waren anders dan anders – stiller – en het licht dat door de gordijnen scheen, was helderder.

Met een ruk trok ik de gordijnen open. De hele wereld was wit. Alles buiten was van een betoverende schoonheid en leek veel groter dan normaal. Het rook zelfs anders. Vlug aankleden, boterham, laarzen zoeken, handschoentjes aan en dan naar buiten. “Mam, waar is de slee?” “Sander! Kom mee naar buiten, het heeft gesneeuwd!”

Meer dan twintig jaar later stond ik boven op een berg in Laax, Zwitserland, voor me uit te staren. Een van mijn oudste en beste vrienden vierde daar zijn bruiloft in het hotel waar hij als barkeeper zijn vrouw had leren kennen.

Vanuit Nederland was een zeer melige karavaan vrienden en familie overgekomen om George en Britta in de echt verbonden te zien worden. De zon scheen fel op de besneeuwde skipisten en er werd grif gesmeerd en gezond. Iedereen nam het ervan en van alle kanten klonk sneeuwpret.

Ik heb zelf geen goede herinneringen aan die bruiloft. Mijn eigen relatie was twee weken daarvoor woest op de klippen gelopen en hoe graag ik het voor George ook anders wilde, deze pijnlijke tegenstelling stemde mij zeer verdrietig.

Hoewel ik van foto’s weet dat het op die witte berg dat weekend heel gezellig moet zijn geweest en dat het weer geheel tegen de voorspellingen in op de hand van het bruidspaar was, herinner ik me voornamelijk donkere wolken, foute muziek en een pijnlijk bonkend hoofd bij het ontwaken.

Beide associaties houden verband met sneeuw – met wit –, maar het perspectief is anders. Sterker nog, in het eerste geval veroorzaakte de witte wereld mijn enthousiasme, terwijl in het tweede geval mijn humeur de herinnering aan de sneeuw kleurde.

En toch gebruik ik beide herinneringen. Ik weet alleen niet waarom ik welke op welk moment gebruik als ik sneeuw zie.

Gaat het hier eigenlijk nog wel over kleur?

Herinneringen kunnen door de vreemdste prikkels komen bovendrijven. Ik ken iemand die bij het zíen van een pompstation de benzine al ruikt en die altijd even stopt ‘voor een kitkat’, omdat de benzinelucht haar terugbrengt naar die fantastische zomervakantie bij haar grootouders, beheerders van een Aral.

Persoonlijk ben ik er niet zo van. Toen ik net mijn rijbewijs had en met mijn moeders auto van Arnhem naar een receptie in Amsterdam reed, morste ik bij het tanken over mijn nieuwe broek. Geen water, geen aftershave, niks kon de vettige benzinelucht verdrijven.

Dus als ík een tankstation zie, voel ik de gêne van een beginnersfout en denk ik aan een klamme spijkerbroek, jeuk aan mijn linkerbeen en brandgevaar.

Wat voor de één een verschrikkelijke tranentrekker is, want geassocieerd met verlating en eenzaamheid, is voor de ander een prachtig liefdesliedje dat herinneringen oproept aan die prille liefde van toen.

Mijn levendige herinnering aan iets – een voorval, een geur, een geluid, een kleur – kan dus volledig anders zijn dan die van een ander, maar daarom nog niet meer of minder waar.

Source

Volgens de virtuele amateursencyclopedie Wikipedia is een herinnering de gedachte aan een ervaring uit het verleden zoals die is opgeslagen in het geheugen. Herinneringen vormen het bewustzijn en zijn onderdeel van het langetermijngeheugen. Met dit langetermijngeheugen kan men opgeslagen kennis bewust beleven of oproepen. Doorgaans wordt dit ‘declaratief’ geheugen onderverdeeld in ‘gebeurtenissen in ons eigen leven’ (episodisch geheugen) en ‘kennis van de wereld’ (semantisch geheugen)”. Een korte, maar zéér belangrijke zin sluit de eerste alinea af: “herinneringen zijn niet altijd betrouwbaar”.

Ze worden – zo blijkt één muisklik verder – “mede gevormd door de emoties waarmee de oorspronkelijke ervaring gepaard gaat, en de meeste herinneringen brokkelen naar verloop van tijd af. Ze veranderen en vervagen naarmate er meer beleefd wordt. Details gaan verloren, en de gaten in het verhaal worden opgevuld met andere details”, uit wellicht vergelijkbare gebeurtenissen in het verleden, of misschien zelfs wel uit een filmscène of een krantenartikel met hetzelfde thema.

En dat brengt mij dan toch weer even terug op kleur. Want als mijn perceptie van een kleur onder invloed staat van mijn bewustzijn, en dat bewustzijn misschien niet altijd meer de – of zelfs ook maar ‘mijn’ – waarheid is, dan zie ik dus wellicht niet altijd wat ik denk te zien. En al helemaal niet per se hetzelfde als een ander.

Tijdens de Renaissance kwam men er achter dat elke kleur zijn eigen golflengte heeft. Met een glazen prisma werd wit daglicht ontleed in stralen van verschillende golflengten en al doende ontstond het inzicht dat de kleur van een oppervlak wordt bepaald door het deel van het licht dat door het betreffende oppervlak wordt weerkaatst. Die kleur zou dan voor iedereen dezelfde moeten zijn.

Daarom heerst vandaag de dag de opvatting dat kleuren pas ontstaan op het moment dat we ‘zien’. Niet dat dat van die lichtgolven niet klopt, het is alleen zo dat een kleur er pas is als zijn lichtgolven door ons worden waargenomen. Door de combinatie van onze ogen, onze hersenen en ons bewustzijn. En dat laatste zal vanzelfsprekend van persoon tot persoon verschillen, maar het kan zelfs tussen verschillende volkeren afwijken.

Zo gebruiken de Russen twee verschillende woorden voor ‘lichtblauw’ en ‘donkerblauw’. Voor hen is het verschil tussen die twee net zo groot als ‘roze’ en ‘rood’ dat voor ons is. Dat is blijkbaar ‘afgesproken’ en vastgelegd in hun semantisch geheugen.

En de Taramuhara-indianen in Mexico zien geen verschil tussen de kleuren ‘groen’ en ‘blauw’. Ze gebruiken dan ook voor beide kleuren hetzelfde woord. Het is hun kennis van de wereld.

We kunnen dus wel dezelfde lichtgolven binnen krijgen, maar dat wil nog niet zeggen dat we daarmee ook dezelfde kleur ‘zien’ en beleven. En dat geeft ook helemaal niet.

Die Taramuhara-indianen hebben vast met veel problemen te kampen, maar in het geheel niet met het ontbreken van groen of blauw. Als die blaadjes maar voedzaam zijn, of helend werken. En de Russen mogen van mij twintig verschillende blauwen hebben. Daar word niemand beter of slechter van. Het is hoogstens wat overtrokken, zoveel verschillende blauwen.

Broodje aap of niet, van Eskimo’s wordt gezegd dat ze ontzettend veel verschillende woorden hebben voor sneeuw. Ik ga ze hier niet allemaal noemen, maar denk aan ‘vallende sneeuw’, ‘sneeuw op de grond’, ‘stuifsneeuw’, ‘harde sneeuw’, ‘zachte sneeuw’.

Hierover wordt voor het eerst gesproken in The Handbook of North American Indians, een werk van Franz Boas uit 1911. Deze taalkundige en antropoloog zegt hierin dat Eskimo’s vier verschillende woorden gebruiken voor sneeuw. Later sprak een andere linguïst, Benjamin Lee Whorf, van meer dan zeven woorden. Hij gebruikte Boas’ bewering om ermee aan te tonen dat de belevingswereld van een individu in sterke mate bepaald wordt door de taal die hem ter beschikking staat.

Source

Nou, dat is interessant! Zou je pijn kunnen bestrijden door alle woorden die ermee verbonden zijn te ‘deleten’? Dat zou een zeer waardevolle betekenis geven aan de uitdrukking ‘staat niet in mijn vocabulaire’. En iets – een object, een gevoel, een voorval – waarvoor geen woord beschikbaar is, bestaat dat dan ook niet? Ik geloof er niets van.

Er schijnt een volk te zijn waarbij de vrouwen bij het baren geen enkele pijn ervaren. Maar dat heeft volgens mij met het ontbreken van het woord pijn niks van doen, dat woord hebben ze vast en zeker. Het afhakken van een vinger zal ook bij deze stam een uiterst pijnlijke aangelegenheid zijn.

Nee, dat zit natuurlijk zo: bij die stam wordt de geboorte van een kind uitsluitend als blijde gebeurtenis gezien. Geen gruwelijke overleveringen van moeders, maar louter gelukzalige herinneringen aan het ontstaan van nieuw leven. Dat maakt dat toekomstige moeders relaxed en verheugd hun eerste weeën ingaan en dat zal vanzelfsprekend hun bewustzijn kleuren. De herinnering aan de pijn – die ze natuurlijk wel degelijk ervaren – is in hun bewustzijn verdrongen door die aan blijdschap. Collectief zelfs.

Het kan toch niet zo zijn dat ergens, zij het in een of andere hemel, dan wel op een human design-tekentafel, de complete lijst ligt met daarop álle woorden uit het verleden, die in het heden, én die die nog geen betekenis hebben omdat de gebeurtenissen waaraan ze refereren zich nog niet hebben voorgedaan? En dat dan ook nog eens verschillend voor alle beschikbare talen en volkeren.

Nee hoor, je belevingswereld bepaalt je woordenschat en niet andersom.

Stuifsneeuw betekent voor een Eskimo waarschijnlijk zoiets als: je gezicht wordt opengereten als het waait. Het niet beschikken over het woord verandert de samenstelling van die sneeuw niet. Er is voor Eskimo’s dus een reden voor het bestaan van die nuanceverschillen, van die woorden.

Wij Nederlanders hoeven al die woorden voor sneeuw niet. Bij ons sneeuwt het nooit. En áls het sneeuwt, hebben we genoeg aan ‘goeie sneeuw’ en ‘natte sneeuw’; sneeuwpret of grijs-zwarte derrie.

Source

Woorden ontstaan, of liever ‘worden gevormd’, uit de noodzaak om met anderen te communiceren over een voorwerp, een gevoel of een gebeurtenis. Ze zijn niet meer dan afspraken die het eenvoudiger maken om elkaar te begrijpen; dat je het in elk geval over hetzelfde hebt. En die afspraken wijken onder invloed van omgevingsfactoren en collectief geheugen af van de woordenschat of taal elders.

Zo is het vast ook met die kleuren gegaan. Die hebben van volk tot volk op vrij organische wijze allemaal een naam gekregen.

Bij ons: rood, geel, bruin, groen, paars, blauw, enzovoort. Die namen zijn opgeslagen in ons langetermijngeheugen met verbindingen naar de betreffende lichtgolven ergens anders in het brein en daardoor is het mogelijk om met elkaar te spreken over een blauwe lucht.

Ongeacht of we ook daadwerkelijk dezelfde kleur ‘zien’.

---

Click here for the English version of this essay