Mumie zwierzęce w starożytnym Egipcie cz. 3

Maska mumii świętego byka ze świętym dyskiem Hathor. Źródło 1

Mumie wotywne

Najliczniejszą grupę mumii, bo dochodzącą do kilku milionów, stanowiły mumie wotywne. Były to zabalsamowane ciała zwierząt, uświęcone, poprzez przebywanie w obrębie świątyni, ale nie święte, tak jak wcześniej wspomniany Apis. Ikram wysuwa teorię, że stanowiły coś, na kształt obecnie zapalanych świec w kościele katolickim i były wiecznym wyrazem modłów ludzi przybywających do miejsc świętych. Pielgrzymujący do takich miejsc chciał dostąpić przychylności i kontaktu z bogiem. Egipcjanin, który chciał poprosić boga o radę, chciał mu coś ofiarować, bo w przeciwnym razie nie miał pewności, że bóg go wysłucha. Dlatego proszący dawał figurki z fajansu lub brązu, jednak znacznie tańsze i skuteczniejsze było złożenie mumii zwierzęcia, związanego z danym bogiem. Kwestią zastanawiającą było, skąd brano wszystkie zmumifikowane zwierzęta. Ich ogromna liczba skłania do przemyśleń nad tym, czy były one specjalnie w tym celu hodowane czy zbierano je z całego kraju.

Najbardziej znane cmentarzysko zwierzęce znajduje się w Sakkara, a odnaleziono je już podczas wyprawy Napoleona do Egiptu w 1798 roku. Kilkanaście lat później badania prowadziło Egypt Exploration Society, kierowane prze Waltera B. Emery’ego, ale jemu chodziło bardziej o lokalizację grobu Imhotepa. W ostatnich latach badania podjęła grupa brytyjsko– holenderska, związana już konkretnie z nekropoliami zwierzęcymi. Podczas wykopalisk, w głównej pieczarze, odkryto ponad pięćset stożkowych naczyń, z ibisem w środku, a do niej prowadził korytarz do znanej obecnie galerii z dziesiątkami tysięcy ptaków. Niektóre były starannie zabandażowane, a na zewnętrznych warstwach były wyszyte ornamenty. W sumie było ich tam cztery miliony.

Trumna ibisa. Źródło 2

Kontynuując badania odnaleziono galerię pawianów. Każdy leżał w trumnie umieszczonej w wapiennej niszy. Pawiany i ibisy były uznawane za święte zwierzęta boga Thota, jednak oprócz nich odkryto galerię sokołów. Znaleziono mumię sokoła z wapienną płytką na wierzchu i rysunkiem ibisa niosącego sokoła przez stół ofiarny. Liczba galerii ibisów wskazuje na istniejącą w tym miejscu hodowlę tych ptaków. Prawdopodobnie powstawały one wzdłuż szlaków pielgrzymich, gdzie również były mumifkowane i sprzedawane. Egipcjanin mógł kupić takiego ptaka i taki pojemnik, na jaki go było stać. Za hojniejszą opłatę otrzymywał pojemnik z drewna lub z brązu. Ten z drewna składał się z dwóch części łączonych drewnianymi kołkami, z wyrzeźbionym wizerunkiem ptaka. Pojemnik z brązu był prostokątny, a kształtem nawiązywał do egipskiej świątyni. Paradoksalnie im cenniejszy był pojemnik, tym mniej starannie owijano mumię. Często okazy z tanich dzbanów ukazywały wspaniałe zabandażowane zwierzę. Następnie pielgrzym udawał się do świątyni, gdzie kapłan zanosił mumię do niszy, a za drobną opłatą odmawiał modlitwę za zmarłych. Podczas poszukiwań Emery’ego dokonano wspaniałego odkrycia. Odnaleziono archiwum zapisów na ostrakach, tzw. „Archiwum Hora”. Hor był kapłanem pracującym w galeriach cmentarzyska ibisów w II w. b. C. Z jego zapisków wynika, że w Sakkara istniały hodowle ibisów, zabijanych, mumifikowanych i ofiarowywanych bogu. Ptakami i pisklętami zajmował się „odźwierny”. Wiadomo też, że raz w roku odbywał się pogrzeb ibisów złożonych w tym czasie w ofierze, w nowo wykutej galerii. Hor pragnął również, aby każdy pielgrzym był dobrze obsłużony, aby nie dochodziło do oszustw. Uważał, że powinno być „jedno bóstwo w jednym naczyniu.”

Mumia pawiana. Źródło 3

Najsłynniejsze katakumby poświęcone Thotowi z mumiami ibisów i pawianów znajdowały się w Tuna el-Dżebel. Skalne nisze są wypełnione naczyniami zawierającymi szczątki ponad 30 różnych typów zwierząt, a katakumby ciągną się przez prawie 2 kilometry, niektóre korytarze mają ponad 100 metrów długości. Jednakże, hodowanie i zabijanie milionów ptaków musiało ograniczyć ich liczbę na tych obszarach. Święty ptak Horusa, sokół należący do grupy Falco biarmicus, był rzadkim okazem, dlatego zastępowano go kanią, sępem, a nawet ptakami z gatunku śpiewających. Wiemy to dzięki badaniom promieniami X.

Wotywne mumie kotów były tak liczne, że u schyłku XIX w. ich ogromną liczbę wysłano do Anglii z przeznaczeniem na nawóz. Mumifikacja kotów do celów kultowych przebiegała podobnie do tej opisanej już wcześniej, przeprowadzanej w celu zabalsamowania kotów domowych.

Mumia kota. Źródło 4

Niektórzy uważają że mumifikowano koty, bo były łatwo dostępnym substytutem lwa, rzeczywistym wcieleniem bogini Bast, utożsamianej z lwiogłową boginią wojny Sechmet. Archeolodzy długo nie mogli odnaleźć mumii lwa, dopiero w 2001 roku grupa francuskich badaczy odkryła w memfickiej nekropolii w Sakkara, pośród setek mumii kotów, kompletny szkielet lwa. Grobowiec ten miał dwa poziomy, a szkielet znaleziono w głównym pomieszczeniu. Ułożony był głową skierowaną na północ, a ciałem na wschód. Według Cecila Callou, archeozoologa, stan kości wskazuje na dorosłego samca, trzymanego w niewoli, zmarłego ze starości. Choć nie ma przy nim bandaży, naukowcy uważają, że został on zmumifikowany, na co wskazuje ułożenie ciała i zabarwienie kości, a także pozostałości tkaniny między zębami.

Alain Zivie uważa, że chociaż to pojedyncze znalezisko nie świadczy o istnieniu całego cmentarzyska, to wskazuje on na świętość tego zwierzęcia, trzymanego w przyświątynnych pomieszczeniach.

Mumifikowano i grzebano również ryby, najczęściej gatunek okonia nilowego – Lates niloticus. Balsamowano tylko niektóre gatunki, jak Bagrus bayad. Ryba ta była uważna za świętą z powodu związków łączących ją z Ozyrysem. Plutarch podaje, że członek Ozyrysa wrzucony do nilu został zjedzony przez trzy ryby: lepidotus, oxyrhynchos i fagron. Ta ostatnia to prawdopodobnie właśnie Bagrus bayad. Natomiast oksyrchynchos, odmiana nilowego szczupaka przez Egipcjan nazywany szet (Marmyrus kannume), był czczony w Oksyrhynchos jako wcielenie Seta.

Mumifikowane ryby miały różne rozmiary, od kilku centymetrów po prawie dwa metry. Pierwsi badacze sugerowali, że zanurzano je w roztworze natronu, suszono na powietrzu, następnie zawijano, a na koniec domalowywano im oczy. Przypuszczalnie były umieszczane w suchym natronie, choć trudno to stwierdzić z całą pewnością. Niektóre miały na dole brzucha rozcięcie, przez które organy wewnętrzne, a w to miejsce wkładano mu i piasek, aby ryba zachowała odpowiedni kształt. Niektóre rzadkie zwierzęta zachowywały się do naszych czasów wyłącznie jako mumie – należy do nich na przykład gatunek afrykańskiego sępa, czy niektóre gatunki ryb, nie występujących dzisiaj w wodach Nilu.

Lista balsamowanych zwierząt obejmuje między innymi: antylopy, barany, bawoły, byki, gazele, hipopotamy, jeże , kozy, krokodyle, krowy, koty, lwy, łasice, nietoperze, pawiany, psy, ryby, skorpiony, szczury, węże, wilki, zające, żaby i żuki. Spośród ptaków, oprócz najczęstszych ibisów i sokołów, spotyka się: bociany, flamingi, gęsi, gołębie, jaskółki, jastrzębie, krogulce, kruki, orły, sowy, sępy i wrony. Mumifikowano również jaja ibisów i krokodyli. A wybór zwierzęcia poddawanego temu procesowi nigdy nie był dziełem przypadku.

Bibliografia

• Asworth L., Bogowie i boginie Egiptu, Grecji, Rzymu, Wikingów, Warszawa 2004.
• Brier B., Mumie egipskie: odkrywanie tajemnic pewnej starożytnej sztuki, Warszawa 2000.
• Ikram S., Śmierć i pogrzeb w starożytnym Egipcie, Warszawa 2004.
• Krzemińska A., Święte koty duże i małe, „Świat Nauki” 2004, nr 4, s. 9-11.
• Molenda J., Mumie – Fenomen kultur, Kraków 2006.
• Sapota T., Magia i religia w twórczości Lucjusza Apolejusza z Madaury. Studium wpływów orientalnych w kulturze rzymskiej w drugim wieku naszej ery, Kraków 2001.
• Śliwa J., Egipskie mumie zwierzęce, w: Zwierzę jako sacrum w pradziejach i starożytności, red. L. Kostuch, K. Ryszewska, Kielce 2006, T. 1, s. 127-138.
• Zdjęcia:
  1. https://en.wikipedia.org/wiki/Apis_(deity)#
  2. https://en.wikipedia.org/wiki/Animal_mummy#
  3. https://en.wikipedia.org/wiki/Animal_mummy#
  4. https://en.wikipedia.org/wiki/Mnevis#