Hiciv Sanatı ve Sürpriz Bir Temsilcisi

Hiciv, bir kişiyi, bir olayı ya da bir durumu iğneleyici bir dille yerme, bazı durumlarda ise yerden yere vurma sanatıdır. Divan edebiyatında bu tür şiirlere hiciv adı verilirken, halk edebiyatında ise eleştiri amacıyla yazılmış şiirlere taşlama denir, fakat ben bu yazıda hiciv terimini yergi içeren şiirler için bir şemsiye tabir olarak kullanacağım.
Üzülerek belirtmek gerekir ki yazdıkları hiciv şiirleri birçok şairimizin başına işler açmış, örnek olarak Nef’i’nin ve Pir Sultan Abdal’ın ölümlerine sebep olmuş, Nazım Hikmet gibi sayısız şairimizi de sürgüne gitmek zorunda bırakmıştır. Benim sizlere bugün bahsedeceğim kişi ise, hiciv kimliği belki de diğerleri kadar öne çıkmamış, fakat kanaatimce hiciv sanatının en başarılı örneklerini vermiş şairdir.

Görsel: https://www.sabah.com.tr/yasam/2017/12/27/mehmet-akif-ersoyun-81olum-yildonumu

Evet, hepimizin tanıdığı bu isim İstiklal Marşı'mızı kaleme almış Mehmet Akif Ersoy’dan başkası değildir. Zannediyorum ki hiciv üzerine yazılan bir yazıda Mehmet Akif’i görmemize aramızda şaşıranlar olacaktır, fakat kendisi haksızlığa ve zulme asla boyun eğmeyecek kadar vakur ve haysiyetli bir insandır. Hayatı hakkında daha detaylı bilgi almak isteyenler için, biyografisi şu adreste mevcuttur: http://www.biyografya.com/biyografi/7628

Mehmet Akif’in hiciv örneklerine gelmeden önce, neden başka bir şairi seçmediğim hakkında kısa bir bilgi vermek isterim. Bundan birkaç yıl önce internetten bir araştırma yaparken, Mehmet Akif’in II. Abdülhamid’den hiç hazzetmediğini öğrendim ve bu bir hayli ilgimi çekti. Günümüzde muhafazakâr çevrelerce bir ilah kabul edilen cihan imparatoru ve İslam halifesi II. Abdülhamid ile İslami kimliği her zaman öne çıkan Mehmet Akif’in aralarında bir husumet bulunabileceği hiç aklıma gelmemişti. İşte bu şaşkınlıktır beni bu yazıda Mehmet Akif’i seçmeye iten.

II. Abdülhamid, Osmanlı padişahları içinde belki en tartışılan isimdir. Günümüzde birçok hayranı olduğu gibi, azımsanamayacak sayıda insan da Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşünün baş mimarı olarak II. Abdülhamid’i sorumlu tutarlar. Sultan Abdülhamid, ağabeyi V. Murad’ın tahttan indirilmesinden sonra tahta çıkarılmış, tahta geçmeden önce verdiği taahhüt uyarınca Kanun-i Esasi’yi ilan etmiş ve I. Meşrutiyet dönemini başlatmıştır. Buna rağmen, kısa bir süre sonra savaşlarda alınan yenilgileri bahane ederek meclisi kapatmış ve ülkeyi yaklaşık otuz yıl boyunca demir yumrukla yönetmiştir. Özgürlüklerin ve demokrasinin ortadan kalktığı bu döneme İstibdat Dönemi adı verilir. Konumuza geri dönecek olursak, Mehmet Akif, çocukluğunu ve gençliğini bu baskıcı dönemde geçirmiş, ülkeyi tek başına yöneten sultanı bu durumdan sorumlu tutmuş ve bundan dolayı da lafını esirgememiştir.

Mehmet Akif Ersoy, yazdığı tüm şiirlerini Safahat adlı eserde toplamıştır ve bu eser naçizane fikrime göre herkesin kütüphanesinde bulunması gereken bir başyapıttır. Safahat’te yer alan şiirlerden Âsım, şairin kaleminin gücünü en net şekilde gösteren eserlerin başında gelir.

Çoktan beridir vardı benim bir derdim:
Gideyim, zâlimi îkâz edeyim, isterdim.
O, bizim câmi uzaktır, gelemez, mâni’ ne?
Giderim ben, diyerek, vardım onun câmi’ine.
Kafes ardında hanımlar gibi saklıydı Hamid,
Koca Şevketli! Hakîkat bunu etmezdim ümid.
Belki kırk elli bin askerle sarılmış Yıldız;
O silâhşörler; o fesli herifler sayısız.
Neye mâl olmada seyret, herifin bir namazı:
Sâde altmış bin adam kaldı namazsız en azı!
Hele tebzîri aşan masrafı, dersen, sorma.
Gördüğüm maskaralık gitti de artık zoruma,
Dedim ki: “Bunca zamandır nedir bu gizlenmek?
Biraz da meydana çıksan da hasbihâl etsek.
Adam mı, cin mi nesin? Yok ne bir gören; ne eden;
Ya çünkü saklanıyorsun bucak bucak bizden.
Değil mi saklanıyorsun, demek ki: Korkudasın;
Ya çünkü korkan adamlar gerek ki saklansın.
Değil mi korkudasın var kabâhatin mutlak!..”

Kaynak: https://safahat.diyanet.gov.tr/PoemDetail.aspx?bID=11&pID=77

Biraz uzun bir alıntı olmasına rağmen her satırı ayrı güzel olduğu için kesmeye kıyamıyor insan. Abdülhamid’den “zalim” diye bahseden Mehmet Akif, onu korkak ve suçlu olarak nitelendiriyor ve çok sert eleştirilerde bulunuyor. Devleti yönetmek için tek kişi olması gerektiğini düşünen sultanın aksine, dini ibadetlerini yerine getirmek için bile on binlerce kişiyi seferber eden bir zorba görüyor karşısında. Aynı şiirin devamında, benzer sertlikte başka ifadeler de yer alıyor.

Âh efendim, o ne hayvan, o nasıl merkepti!
En hayır-hâhı idik, bizleri hattâ tepti.
…
Daha bir hayli hurâfâta herif olmuş esîr.
Sarımsak beynine etmez ki hakâik te’sîr,
…
Herifin sofrada şampanyası hâlâ: Ayran,
Bâri yirminci asırdan sıkıl artık, hayvan!
…
Âh efendim, o herif yok mu, kızıl kâfirdi;
Çünkü bir şey tanımaz, her ne desen münkirdi.
Ne edeb der, ne hayâ der, ne fazîlet, ne vakar;
Geyirir leş gibi, mu’tâdı değil istiğfar.
Aksırır sonra, fütûr etmeyerek, burnumuza...
Yutarız, çâre ne, mümkün mü ilişmek domuza?
Savurur balgamı ta alnımızın ortasına,
Tükürürmüş gibi taşlıktaki tükrük tasına!

Bu dizeler her ne kadar Sultan Abdülhamid tahttan indirildikten sonra yayınlanmış olsa da bu durum yapılan eleştirilerin etkisini azaltmıyor, aksine aradan geçen zamana rağmen Mehmet Akif’in böyle bir şiiri yayınlamayı seçmesi fikirlerinin hâlâ arkasında olduğunu gösteriyor. Her ne kadar o dönemde halifeliği ve saltanatı bitmiş olsa da bir İslam halifesini “sarımsak beyinli,” “hayvan,” “kızıl kâfir” gibi isimlerle anmak fazlasıyla sert.

Benzer eleştirilerin yöneltildiği bir diğer şiir de İstibdâd şiiri. İstibdat döneminin bitişinden sonra yazıldığı anlaşılan bu şiirde, Sultan Abdülhamid’e “mel’un,” yani lanetli denmiş.

Yıkıldın, gittin amma ey mülevves devr-i istibdâd,
Bıraktın milletin kalbinde çıkmaz bir mülevves yâd!
Diyor ecdâdımız makberlerinden: “Ey sefîl ahfâd ,
Niçin binlerce ma’sûm öldürürken her gelen cellâd,
Hurûş etmezdi, mezbûhâne olsun, kimseden feryâd?
Otuz milyon ahâlî üç şakînin böyle mahkûmu
Olup çeksin hükûmet nâmına bir bâr-ı meş’ûmu !
Utanmaz mıydınız, bir saysalar zâlimle mazlûmu?
Siz, ey insanlık isti’dâdının dünyâda mahrûmu,
Semâlardan da yüksek tuttunuz bir zıll-i mevhûmu!”
…
Hamiyyet gamz eden bir pâk alın her kimde gördünse,
“Bu bir cânî!” dedin sürdün, ya mahkûm eyledin hapse.
Müvekkel eyleyip câsûsu her vicdâna, her hisse,
Düşürdün milletin en kahraman evlâdını ye’se...
Ne mel’unsun ki rahmetler okuttun rûh-i İblîs’e!

Kaynak: https://safahat.diyanet.gov.tr/PoemDetail.aspx?bID=1&pID=28

Daha önce de belirttiğim gibi, Mehmet Akif Ersoy’u seçme sebebim her ne kadar II. Abdülhamid’le aralarındaki husumet olsa da, şairin hiciv örnekleri sadece sultana iğneleyici şekilde yazılmamış.

Eli bayraklı alaylar yürüyor dört keçeli,
En ağır başlısının bir zili eksik, belli!
Ötüyor her taşın üstünde birer dilli düdük.
Dinliyor kaplamış etrafını yüzlerce hödük!
Kim ne söylerse, hemen el vurup alkışlayacak
-Yaşasın
-Kim yaşasın?
-Ömrü olan.
Şak! Şak! Şak!

Kaynak: https://www.antoloji.com/suleymaniye-kursusu-nden-siir-incelemesi-siiri/

Bu şiirinde, Abdülhamid’i tahtından eden devrim eleştiriliyor ve bu çok ilgi çekicidir. İnsanların çevrelerinde ne olup bittiğinden bihaber olduklarını söyleyen Mehmet Akif, herhangi bir ideolojinin körü körüne savunuculuğunu yapmak yerine içinde bulunduğu dönemi tarafsız bir şekilde idrak ediyor ve daha sonra bizim, yani okurlarının anlayabilmesi için bütün teferruatıyla gözler önüne seriyor.

Yazımı bitirmeden önce belirtmek isterim ki hiçbir fikre ya da ideolojiye kendimi yakın hissederek kaleme almadım okuduğunuz yazıyı. Yegâne amacım, hicivciliği belki de hak ettiği değeri göremeyen bir şairimizin fark edilmemiş bir yönüne dikkatinizi çekmekti. Bir sanat eserini okurken, onu yalnızca sanat eseri olarak görebileceğimiz ve insanları yapıtları sebebiyle yargılamayacağımız nice güzel günler görmemiz dilekleriyle…

Kullanılan kaynaklar:

1. https://safahat.diyanet.gov.tr/PoemDetail.aspx?bID=11&pID=77
2. https://safahat.diyanet.gov.tr/PoemDetail.aspx?bID=1&pID=28
3. https://foyuk.wordpress.com/2014/08/05/yildizdaki-baykus-mehmet-akifin-ii-abdulhamid-hakkinda-gorusleri/
4. https://www.antoloji.com/suleymaniye-kursusu-nden-siir-incelemesi-siiri/
5. http://www.mucadele.com.tr/yazarlar/istibdad-74403/
6. http://erbaykucet.com/?p=390